गाैतम अडानी समस्यामा छन् । हिन्डनबर्गको प्रतिवेदन प्रकाशित भएपछि उनका कम्पनीको शेयरमा गिरावट आएको छ । विश्वका धनीहरुको सूचीमा उनी तेस्रो नम्बरबाट झरेर १७ औं स्थानमा पुगेका छन् । जनताको मनमा एउटै प्रश्न छ– अडानी कसरी फिर्ता हुने ?

सेयर बजारको इतिहास पल्टाएर हेर्दा एकपटक धिरुभाई अम्बानी पनि यस्तै अवस्थामा फसेका थिए। जब कोलकाताको बियर कार्टेलले रिलायन्सको शेयर तल ल्याउन सक्दो प्रयास गर्यो।

अम्बानीले सेयर बजारमा प्रवेश गर्ने बित्तिकै कमाए ७ गुणा
यो नोभेम्बर १९७७ को कुरा हो। धिरुभाई अम्बानीले आफ्नो कम्पनी रिलायन्सलाई शेयर बजारमा दर्ता गर्ने निर्णय गरे। यस समयमा रिलायन्सले प्रति शेयर १० रुपैयाँको दरले २८ लाख इक्विटी शेयर जारी गरेको छ । शेयरको बिक्री प्रारम्भिक सार्वजनिक प्रस्ताव अर्थात् आइपीओबाट सुरु हुन्छ। आईपीओ निस्कने बित्तिकै रिलायन्सको सेयर हल्लियो ।

आफ्नो कम्पनीको स्टकमा जनताको चासो देखेर अम्बानीको नियत बलियो भयो । चाँडै अम्बानीले सेयर बजारको बारीकता बुझे। कम्पनी र ब्रोकरले सेयर बजारमा खेल्ने खेलबारे उनीहरुलाई थाहा भयो ।

त्यसको एक वर्षपछि सन् १९७८ मा रिलायन्स कम्पनीको शेयर मूल्य ५ गुणा बढेर ५० रुपैयाँ पुग्यो । त्यसपछि १९८० मा शेयरको मूल्य १०४ रुपैयाँ पुग्यो भने १९८२ मा १८ गुणा बढेर १८६ रुपैयाँमा पुग्यो। यो समय थियो, जब देश र विश्वका शेयर दलालहरूको नजरमा अम्बानी भ्रमित हुन थाले।

त्यसपछि केही यस्तो भयो, जसपछि अम्बानी शेयर बजारका मसीहा बने

जब कोलकाताका स्टक ब्रोकरहरूले अम्बानीलाई अडानी जस्तै बनाए । स्टक बजारका ठूला दलालहरूका लागि दुई शब्दहरू व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ। एउटा बियरको अर्थ भालु र अर्को बुलको अर्थ गोरु हो। बियर अर्थात् शेयर बजारको भालु मूल्य घटेपछि शेयर किनेर नाफा कमाउनेलाई अंग्रेजीमा ‘बियर’ भनिन्छ । सेयर मार्केट बुल भन्नाले बुलः शेयर किनेर मूल्य बढाएर बढी मूल्यमा बेचेर नाफा कमाउनेलाई अंग्रेजीमा ‘बुल’ भनिन्छ।

सन् १९८२ मा रिलायन्सको शेयर मूल्य ह्वात्तै बढेको थियो । रिलायन्स कम्पनीमा २४ लाखभन्दा बढी लगानीकर्ता जोडिएका थिए । यसै क्रममा रिलायन्सले लगानीकर्ताबाट ऋण लिनको लागि डिबेञ्चर जारी गरेको थियो । वास्तवमा, डिबेन्चरहरू कम्पनीहरूको लागि ऋणमार्फत पूँजी उठाउने तरिका हो। डिबेन्चर खरिद गर्नेहरूले ऋणको बदलामा आफ्नो पैसामा निश्चित ब्याज पाउँछन्।

यसरी कारोबार बढ्दै जाँदा रिलायन्सको सेयरको मूल्य जति बढ्दै गयो, लगानीकर्ताबाट लिएको ऋण पनि कम भयो । धीरुभाई अम्बानीले आगामी केही वर्षसम्म आफ्नो शेयर यसरी नै बढ्दै जाने अपेक्षा गरेका थिए तर तब मात्र कोलकातामा बसेर शेयर बजारका केही दलालहरूले रिलायन्सको शेयर छोड्ने निर्णय गरे ।

१८ मार्च १९८२ मा अचानक रिलायन्सको शेयरको मूल्य घट्न थाल्यो । यो सबै शेयर बजारका दलालहरुको पूर्व नियोजित योजनाका कारण भएको हो । उनी रिलायन्सको शेयर मूल्य घटाएर नाफा कमाउन चाहन्थे । यसका लागि, भालुहरूले रिलायन्सको शेयर सर्ट सेलिङ गर्न थाले।

अम्बानीको स्टकलाई घटाउने सर्ट सेलिङ विधि के हो?

सर्ट सेलिङ भनेको शेयर खरिद वा बिक्री गरेर नाफा कमाउने माध्यम हो। ब्रोकरहरूले रिलायन्सको शेयर मूल्य घटाउन सर्ट सेलिङ गरिरहेका थिए। यसमा धितोपत्र बजारका दलालहरूले ब्रोकरेजमार्फत अरूबाट ऋण लिएर बजारमा रिलायन्सको सेयर बेच्न थालेका छन् । जसका कारण कम्पनीको शेयर मूल्य ह्वात्तै घट्न थालेको हो । ब्रोकरेजबाट लिएको शेयर बजारबाट सस्तो मूल्यमा किनेर फिर्ता गर्ने र नाफा कमाउने योजना दलालको थियो ।

यस विधिमा ऋण लिएको शेयर समयमै फिर्ता नभएमा प्रति शेयर ५० रुपैयाँ क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्ने नियम पनि छ । १८ मार्च १९८२ मा सेयर बजार खुलेको आधा घण्टापछि बियर्सले सर्ट सेलिंगमार्फत ३.५ लाख शेयर बेचेको थियो । एकैपटक यति धेरै सेयर बिक्री भएपछि रिलायन्सको एक शेयरको मूल्य १३१ बाट १२१ रुपैयाँमा झरेको छ । कोलकाताका दलालहरूले सेयर बजारको कुनै पनि ठूला दलालले डुबिरहेको स्टक किन्ने छैन भन्ने सोचेका थिए ।

यसरी निरन्तर ओरालो लाग्ने र बजारमा त्रासका कारण शेयरको भाउ पूर्ण रूपमा टुट्ने छ । यो हिन्डनबर्गले अहिले अडानीको कम्पनीसँग गरिरहेको जस्तै थियो। यस्तो अवस्थामा रिलायन्सको डुब्ने निश्चित देखिन्छ ।

धीरुभाई अम्बानीले उल्ट्याए बियर्सको दाऊ
धिरुभाई अम्बानीले कोलकातामा बसेका शेयर बजारका दलालहरूले रिलायन्सको शेयरको भाउ घटाउने जानकारी पाएका थिए । त्यसपछि ढिलो नगरी अम्बानीले विश्वभरका शीर्ष बुल ब्रोकरहरूसँग सम्पर्क गरे।

अब अम्बानीको तर्फबाट धेरै शीर्ष बुल ब्रोकरहरू शेयर बजारमा हाम फालेका थिए। अहिले एकातिर कोलकातामा बसेका बियरका दलालहरूले अन्धाधुन्ध शेयर बेचिरहेका छन् । अर्कोतर्फ, अम्बानीका समर्थकहरूले बुल दलालको शेयर किनिरहेका थिए।

मार्च १८ तारीखको कारोबार समय अन्त हुने बेलामा सेयर १२५ रुपैयाँमा बन्द भयो । कोलकाताका एक ब्रोकरले एक हप्ताको समय लिएर सर्ट सेलिङ गरिरहेको जानकारी धीरुभाईले पाएका थिए।
यस्तो अवस्थामा अम्बानीले कुनै पनि हिसाबले सेयरको मूल्य एक हप्तासम्म धेरै नघटाउने कुरामा ध्यान केन्द्रित गरे । यदि यसो भयो भने, कोलकाताका दलालहरूले या त चर्को मूल्यमा शेयर खरिद गरेर ऋण तिर्नुपर्ने थियो वा ऋण लिएको सेयरमा क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्थ्यो।

तीन दिनभित्र रिलायन्सका ११ लाख शेयर बेचेका थिए र तीमध्ये करिब ८.५ लाख अम्बानीका दलालहरूले किनेका थिए। अब कोलकाताका दलालहरूको होश हरायो। उनको अपेक्षा विपरित सेयरको मूल्य रु १३१ रुपैयाँभन्दा बढीले बढेको छ । अब बियरले शेयर तिर्न चर्को मूल्यमा शेयर किन्नुपर्ने भएको छ । त्यसो नगरेको भए प्रति शेयर ५० रुपैयाँ तिर्नुपर्ने थियो ।

दुई पक्षबीच सम्झौता गर्न ३ दिन बन्द भएको थियो शेयर बजार

बियरहरू धीरुभाई अम्बानीको जालमा पूर्ण रूपमा फसेका थिए। उनले बुल्ससँग कुरा मिलाउन समय मागे तर अम्बानीका ब्रोकर बुल्सले समय दिन मानेनन् । त्यसपछि धितोपत्र बजारका पदाधिकारी आफैं बीचमा आएर विवाद मिलाउनु परेको थियो ।

फलस्वरूप सेयर बजार ३ दिन बन्द रह्यो । अम्बानी कोलकातामा बसेका बियरलाई पाठ सिकाउन चाहन्थे, त्यसैले उनी ३ दिनसम्म आफ्नो जिद्दीमा अडिग रहे । मे १०, १९८२ मा रिलायन्सको शेयरले बजारमा उच्च तवरले बढे ।

अहिले अम्बानी सेयर बजारको मसीहा बनेका छन् । गीता पिरामलले आफ्नो पुस्तक ‘बिजनेस महाराजास’ मा लेखेकी छिन्, ‘रिलायन्समा पैसा लगानी गर्ने लगानीकर्ताले यसबाट सबैभन्दा बढी फाइदा पाएका छन् ।

अम्बानीको सेयर किन्ने ‘शाह’ को हुन् अझै अज्ञात ?

सेयर बजार खुलेपछि धेरै दिनसम्म लगानीकर्ताले अम्बानीको स्टकमा पैसा लगानी गरे जसका कारण शेयरको मूल्य उच्च रह्यो । यसपछि प्रश्न उठ्न थाले कि अम्बानीलाई यो संकटबाट बचाउने बुल को थिए ?

पछि तत्कालीन अर्थमन्त्री प्रणव मुखर्जीले संसदमा जवाफ दिएका थिए कि सन् १९८२ देखि १९८३ को बीचमा एक एनआरआईले आफ्नो नाम नखुलाई अम्बानीको शेयरमा २२ करोड रुपैयाँ लगानी गरेको थियो। त्यतिबेला यो ठूलो रकम थियो ।

केही दिनपछि उक्त रकम फिकासो एन्ड लोटा नामक कम्पनीमार्फत लगानी भएको खुलासा भयो । यी कम्पनीका मालिक ‘शाह’ नामका व्यक्ति थिए । यी शाह को थिए अहिलेसम्म थाहा हुन सकेको छैन । तर, पछि आरबीआईले अनुसन्धानमा रिलायन्सलाई क्लिन चिट दिएको थियो ।

(मनी भाष्करबाट अनुवाद गरिएकाे)