करिव ९० को संख्या नजिक पुगेका विकास बैंकहरु मर्जर र एक्विजिसनमा गएर अहिले औलामा गन्न सक्ने अवस्थामा आइपुगेका छन् ।
गाँउ गाँउबाट वित्तीय साक्षरताको अभियान सञ्चालन गर्दै आएका विकास बैंकहरु अहिले भने ‘जोगाउनु’ पर्ने अवस्थामा आइपुगेको पोखरेलको भनाइ छ ।
अहिले विकास बैंकहरुको मर्जर वा एक्विजिसनमा गएर १७ वटामा झर्दै छन् । विकास बैंकहरु आवश्यकता भन्दा बढी मर्जर वा एक्विजिसनमा जान लागेका हुन कि भन्ने चिन्ता देखिन लागेको छ ।
अर्कोतिर लगानीयोग्य रकम (तरलता) को अभाव हुने हो कि भन्ने पनि चिन्ता छ । के तरलताको अभाव हुन थालेको हो भन्ने प्रश्न उनै नव निर्वाचित डेभलपमेन्ट बैंकर्स एसोसियसनका अध्यक्ष तथा मुक्तिनाथ विकास बैंकका सिइओ प्रदयुमन पोखरेलाई मेरो लगानीका विष्णु बेल्वासेले सोधे ?
नेपाल राष्ट्र बैंकको चालु आर्थिक वर्षको सात महिनाको तथ्यांक हेर्ने हो ५ सय ६८ अर्बको रेमिटयान्स भित्रिएको छ । गत आर्थिक वर्षकाे साेही अवधिमा भन्दा करिव ११ प्रतिशतले रेमिटयान्स बढेको छ । प्रत्येक दिन २ अर्ब ७० करोड रुपैयाँको रेमिटयान्स नेपाल भित्रिएको छ ।
अर्कोतिर, ‘ब्यालेन्स अफ पेमेन्ट’ हेर्ने हो भने ९७ अर्ब सकारात्मक छ । रेमिटयान्सका कारणले यो सबै भएको हो । रेमिटयान्स बढेका कारण तलतामा कमी हुन पाएकाे छैन् ।
अर्कोतिर, बैंक तथा वित्तीय संस्थाको चालु आर्थिक वर्षको सात महिनासम्ममा ऋण लगानी ७ खर्ब ११ अर्बले बढेको छ । निक्षेप ५ खर्ब ८५ अर्बले बढेको छ । निक्षेप भन्दा ऋण लगानी १ खर्ब ७४ अर्ब बढीले बढेको छ । यसले गर्दा तरलतामा चाप देखिन थालेकाे छ ।
गत आर्थिक वर्षमा कोभिडका कारण ऋण लगानी भन्दा निक्षेप संकलन बढी भएका कारण बैंक तथा वित्तीय संस्थामा अधिक तरलता थियो । गत आर्थिक वर्षमा निक्षेप भन्दा ऋण कम बृद्धि भएको थियो । सो रकम बजारमा थियो । जसले गर्दा अधिक तरलताको कुरा आएको थियो ।
अहिले निक्षेप भन्दा ऋण लगानी बढेको छ । यसले गर्दा विस्तारै विस्तारै ‘ब्यालेन्स’ मा आउदै छ ।
कोरोना भाइरसको असर कम हुँदै गएपछि ऋण लगानी बढ्दै गएको छ। अहिले फेरी कारोना भाइरसको संक्रमण बढ्दै गएको कुरा बाहिर आएको छ । यसले गर्दा पुनः अर्थतन्त्रमा असर गर्ने हो कि भन्ने शंका उत्पन्न गरेको छ ।
कोरोना भाइरसको प्रकोप बढेन भने आगामी दशैं नजिक गएर तरलताको अभाव हुन सक्ने देखिएको छ । तर, कारोनाको भाइरस बढ्दै गयो भने पुनः ऋण लगानी हुन नसक्ने अवस्था आउने र तरलता बढी हुने अवस्था आउन सक्छ । कोरोनाको दोस्रो चरणको असर देखिएन भने पुनः तरलताको अभाव हुने छ ।
तरलताको अभाव भयो भने त बैंकको ब्याजदर पनि बढने होला । आगामी दिनमा ऋणको ब्याजदर बढ्ने सम्भावना कति देख्नु भएको छ ?
ब्याजदर माग र आपूर्तिमा भर पर्ने कुरा हो । खुला अर्थतन्त्रमा बजारको ब्याज माग र आपूर्तिमा भर पर्ने गर्छ । निक्षेपकर्ताले ‘रिजनेवल रेट अप रिटर्न’ पाउनुपर्छ । जस्तो ब्याजदर मुद्धती खातामा ९ प्रतिशत छ । मूल्य बृद्धि ६ प्रतिशत छ भने वास्तविक ब्याजदर ३ प्रतिशत मात्रै हो । जहिले पनि ‘रियल इन्टरेष्ट रेट’ सकारात्मक हुनुपर्छ ।
व्यवसायीले ऋण लिएर व्यावसाय गर्छन् । व्यवसाय गर्दा ‘फिजिवल’ हुने लागत खर्च ब्याजदरमा झल्किनु पर्छ । पेशा व्यवसायले धान्नै नसक्ने गरी ब्याजदर बढ्यो भने व्यवसाय गर्न सकिदैन् । त्यो हिसाबले ब्याजदर व्यवस्थापन हुनुपर्छ ।
तपाईले दशैं आसपासमा तरलताको अभाव हुने अवस्था आउने तर्फ संकेत गरिसक्नु भयो । बास्तवमै तरलताको अभाव हुने सम्भावना देखिएको हो ?
कोरोना भाइरसको प्रकोप बढेन भने तरलताको चाप पर्ने अनुमान गरिएको छ । दशैअघि व्यवसायीले सामान मगाउने बेला वा दशैंलगतै तरलताको अभाव हुने संकेत देखिएको छ ।
जेठ र असारमा कोरोना भाइरसको संक्रमण बढने अनुमान गरिएको छ । त्यसो भयो भने तरलतामा चाप नपर्न पनि सक्छ । कोरोना भाइरस बढ्दै गयो भने व्यवसाय गतिविधी कम हुने र ऋणको माग पनि कम हुन्छ । त्यो भयो भने तरलतामा चाप नपर्न पनि सक्छ । यी सबै कुरा कोरोना भाइरसले कस्तो असर पार्छ भन्ने बिषयले निर्धारण गर्छ ।
कोरोना भाइरसको संक्रमण बढ्यो भने तरलतामा चाप नपर्ने र कारोना भाइरसको संक्रमण बढेन भने तरलतामा चाप पर्ने देखियो हैन त ?
हो, त्यस्तै हुने सम्भावना देखिएको छ ।
अहिले वाणिज्य बैंकसँग विकास बैंक र फाइनान्स कम्पनीले प्रतिस्पर्धा गर्दै छन् । विकास बैंक र फाइनान्स कम्पनीले जुन क्षेत्रमा लगानी गर्छन् वाणिज्य बैंकले पनि त्यही क्षेत्रमा लगानी गर्दा समस्या परेको छ भनिन्छ नि ?
एकदम सही कुरा गर्नु भयो । नेपालको वाफियाले इन्फास्टक्चर बैंक बाहेक ४ किसिमका बैंक तथा वित्तीय संस्थाको कल्पना गरिएको छ । क, ख ग र घ वर्गका बैंक तथा वित्तीय संस्था भनेर कल्पना गरिएको छ । अर्कोकुरा कार्य क्षेत्रको बारेमा पनि परिभाषित गरेर काम गर्न सकेको खण्डमा त्यसले धेरै राम्रो कम गर्छ जस्तो लाग्छ ।
त्यसैगरी, विकास बैंकले सबैभन्दा बढी साना तथा मझौला व्यवसायलाई सेवा प्रदान गरेका हुन्छन् । नेपालकै कुरा गर्ने हो भने वास्तवमा ९० प्रतिशत भन्दा बढी व्यवसायी साना तथा मझौला छन् । त्यसले गर्दा एउटा किसिमको ‘डिमार्केशन’ ऐनमा नै व्यवस्था गरेर र कार्य क्षेत्र तोकेर काम गर्न पाए भने त्यसले अझै बढी फोकस हुन्छ । व्यवसायीक गतिविधि पनि त्यही अनुसारको हुन्छ । विकासमा योगदान पनि त्यही अनुसार गर्न सक्छन् ।
पूर्वाधार विकास बैंक, वाणिज्य बैंक, विकास बैंक र वित्त कम्पनीको आ आफ्नो महत्व छ । ती सबैले आफ्नो ढंगले काम गर्न सक्छन् । त्यसमा डिमार्केशन कसरी गर्ने भन्ने पनि छ । त्यो अलि बैज्ञानिक पनि हुनु जरुरी छ ।
म विकास बैंकमा छु भन्दैमा विकास बैंकको स्वार्थको कुरा मात्रै आउदैन् । कुनै पनि चिजको प्राकृतिक रुपमा मूल्यांकन हुनुपर्छ । हाम्रो नीति नियमले समग्र राष्ट्रको आर्थिक गतिविधिलाई कसरी अगाडि बढाउन सकिन्छ । त्यतातिर केन्द्रीत भएर लाग्नुपर्छ । त्यतातिर केन्द्रीत भएर काम गर्न सकियो भने त्यसले संस्था र मुलुकलाइ नै फाइदा पुर्याउछ । जुन जुन ‘स्टक होल्डर’ छन्, तिनीहरुलाई पनि यसले राम्रो गर्छ जस्तो लाग्छ ।
विकास बैंकहरु त धेरैजसो मर्जर वा एक्विजिसनमा गइसकेका छन् । अझै कति विकास बैंक मर्जर वा एक्विजिसनमा जाने सम्भावना छ ?
नेपाल राष्ट्र बैंकले २०६८ सालमा मर्जरको नीति ल्याएको थियो । त्यसपछि २०७० सालमा एक्विजिसनको नीति ल्यायो । दुवैलाई एकिकृत गरेर २०७३ सालमा मर्जर र एक्विजिसनको नीति ल्याउने काम गर्यो । त्यो मुताविक बैंक तथा वित्तीय संस्थामा मर्जर र एक्विजिसनको लहर नै चल्यो । आजभन्दा २३ महिना अघि विकास बैंकको संख्या करिव ९० वटा पुगेका थिए । नेपाल राष्ट्र बैंकको गत फागुनसम्मको तथ्यांकका आधारमा हेर्ने हो भने १९ वटामा झरेका छन् । त्यसमा चैतमा तिनाउ विकास बैंक एक्विजिसनमा गएपछि १८ वटामा झरेको छ । अर्को ४ वटा जाने वाला छन् । भनेपछि अब १७ वटा मात्र विकास बैंक रहन्छन् ।
अर्कोतर्फ वाणिज्य बैंकको संख्या घटेको देखिदैन् । फाइनान्स कम्पनी पनि संख्या घटेकाे घटै छन् । माइक्रोफाइनान्स गत फागुनसम्ममा ७६ वटा झरिसकेका छन् ।
विकास बैंकको वासलातको स्थिति, सुशासन, व्यवस्थापन, वित्तीय समावेशीताको कुरा हेर्ने हो भने संरक्षण गर्नु पर्ने आवश्यकता छ । सकारात्मक किसिमको नीति नियम ल्याएर विकास बैंकलाई जोगाउनु पर्ने अवस्था छ ।
विकास बैंकका करिव ९५ प्रतिशत ग्राहक साना व्यवसायी छन् । गरिव तथा विपन्न वर्गलाई विकास बैंकले सेवा दिइरहेका छन् । भोली गएर विकास बैंकको अस्तित्वमा प्रश्न चिन्ह उठदा त्यसले विकास बैंकको स्वार्थको मात्र कुरा होइन त्यसले गर्दा समग्र अर्थतन्त्र र जनताहरु सेवाबाट बन्चित हुन्छन् ।
नेपालमा दुई खाले वित्तीय संस्था छन् । एउटा गाँउबाट सेवा दिँदै शहर आएका छन् । अर्को शहरबाट सेवा दिँदै गाँउमा गएका छन् ।
विकास बैंकहरु गाँउबाट शहरमा आएका संस्था हुन् । तपाई गाँउमा जानु भयो भने गरिव निमुखा जनताहरु धेरै ठूला अफिसमा जान डराउँछन् । चप्पल बाहिरै खोलेर डराइ डराइ जाने अथवा जादै नजाने चलन छ । हामीले वित्तीय सेवा र पहुँचको कुरा गछौं । विकास बैंक भएका कारण गर्दा यो वा त्याे सेवा दिएर दुर दराजमा गएका छन् ।
अहिले प्रत्येक स्थानिय तहमा वाणिज्य बैंकका शाखा जानु पर्छ भनिएको छ । बैंकहरु गएका पनि छन् । तर, त्यसले लागत खर्ब बढाएको छ । ती वाणिज्य बैंकले कति वित्तीय पहुँच पुर्याउने काम गरेका छन् भन्ने कुरा भने हेर्न बाँकी नै छ । तर, विकास बैंकले पहिलेदेखि नै गाँउमा गएर सेवा दिइरहेका छन् ।
आजका दिनमा जति विकास बैंक छन्, तिनीहरुलाई बचाउने तर्फ लाग्नु पर्छ । विकास बैंकले वास्तवमा गाँउमा वित्तीय पहुँच पुर्याउन सहयोग गरिरहेका छन् ।
चालु आर्थिक वर्षको तेस्रो त्रैमासिक वित्तीय विवरण विकास बैंकले सार्वजनिक गर्ने तयारीमा जुटेका छन् । कोरोना भाइरसले विकास बैंकको नाफामा कस्तो असर पर्ने सम्भावना देख्नु भएको छ ?
यसमा दुई तीन वटा कुरमा बिशेष ख्याल गर्नुपर्छ । नेपाल राष्ट्र बैंकको अनुसन्धान विभागले केही समयअघि मंसिरसम्मको एउटा सर्भे रिपोर्ट सार्वजनिक गरेको थियो । त्यसमा नेपालभरीका ठूला, मझौला र साना व्यवसाय वर्गीकरण गरेको छ । जसले के देखाउँछ भन्दा ५० करोड भन्दा बढी पूँजी भएका ऋणीहरुको व्यवसाय ७५ प्रतिशत सञ्चालनमा छन् । जवकि साना व्यवसाय ५१ प्रतिशत मात्र सञ्चालनमा छन् । साना व्यवसायीलाई बढी समस्या परेको छ । संख्यात्मक रुपले, व्यवसायीको व्यक्तिगत रुपले र रोजगारीका हिसावले साना व्यावसायीलाई कोरोनाको असर बढी भएको छ ।
साना व्यवसायी गाँउमा छन् । तिनीहरु तुलनात्मक रुपले ठूला भन्दा बढी इमान्दार हुन्छन् । साना व्यवसायीले नखाइ नखाइ पनि ऋण तिर्ने गरेका छन् । त्यो ‘टेन्डेन्सी’ छ ।
समग्रमा भन्नु पर्छ विकास बैंकलाई कोरोना भाइरसको असर त्यति धेरै परेको छैन् । अहिले फेरी कोरोना भाइरसको संक्रमण बढ्दै गएको छ । अस्पतालहरु भरिन थालेका छन् । भोली लकडाउनको अवस्था आउन पुग्यो भने कमाएको प्रतिफललाई असर गर्छ । त्यसले गर्दा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको विकासमा असर पार्न सक्छ । यदी कोरोना भाइरसको संक्रमण नर्मल हुँदै गयो भने समग्रमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको जुन वित्तीय विवरण छ त्यो राम्रो आउँछ जस्तो लाग्छ ।
बैंक तथा वित्तीय संस्थाको नियमन गर्ने निकाय नेपाल राष्ट्र बैंकले चालु आर्थिक वर्षको अर्धवार्षिक समिक्षा पनि गरेको छ । कोरोना भाइरसले थिलो थिलो भएको बेलामा राहत दिने गरी मौद्रिक नीतिको समिक्षा गर्दै गएको छ । यसलाई तपाईले कसरी मूल्यांकन गर्नु भएको छ ?
राष्ट्र बैंकले जति पनि नीति, नियम र निर्देशन ल्याउने गर्छ । ती नीति, नियम र निर्देशनले बिग्रेका बिषयलाई रोक्न र सपार्नका लागि भूमिका खेल्ने गर्छन् । नीति, नियम र निर्देशनले ‘लेन्ड मार्क’ तोकेको हुन्छ । यो काम गर्नु पर्छ भनेको छ । धेरै राम्रो काम गरेको छ भने त्यसलाई प्रोत्साहन गर्दै पुरस्कारको व्यवस्था गर्नुपर्छ । जसले राम्रो काम गर्दैन उसलाई दण्डित गर्नु पर्ने हुन्छ । यस्तो प्रवधान ल्याउनु पर्छ ।
विकास बैंकलाई अब ‘पिक अप’ गर्नु पर्ने अवस्था आउन थालेको छ । यो राष्ट्रको आवश्यकता हो । सरकारी कारोवार विकास बैंकले गर्न पाएका छैनन् । विकास बैंकको वित्तीय अवस्था, सुशासन, जोखिम व्यवस्थापन क्षमता, वित्तीय पहुँच हेर्ने हो भने विकास बैंक धेरै बलिया छन् ।
यसले गर्दा सरकारका अंगहरु छन्, उनीहरुको कारोबार विकास बैंकले गर्न पाउनु पर्छ । नियमन गर्ने निकाय नेपाल राष्ट्र बैंकले आफ्नो निक्षेप विकास बैंकमा राख्ने गरेको छ । तर त्यही वित्तीय क्षेत्रमा भएका नागरिक लगानी कोष, कर्मचारी संचय कोषहरुले निक्षेप विकास बैंकका राख्ने गरेका छैनन् । ‘बेन्च मार्क’ गर्न सक्छौं । तर त्यही अनुसारको कारोबार गर्न सकिएको खण्डमा विकास बैंकले पनि राहत पाउने थिए । विकास बैंकको नाम हेर्ने भन्दा पनि वित्तीय आकँडा हेर्नु पर्ने हुन्छ ।
त्यस्तै एलसी खोल्ने कामहरु पनि विकास बैंकले पाउनु पर्छ । पेड कार्डहरु कुराहरु पनि छन् । आज त साना साना व्यवसाय गर्न पनि बैंक ग्यारेन्टीको आवश्यकता पर्छ । यो त सामान्य कुरा भए । आगामी दिनमा राष्ट्र बैंकले एलसी खोल्नका लागि विकास बैंकलाई अनुमति दिनुपर्छ । विकास बैंकले पहिलेदेखि नै माग गरिरहेका छन् ।
शेयर बजारलाई तपाईले कसरी हेर्नु भएको छ ?
शेयर बजार कुनै पनि देशको अर्थतन्त्रको महत्वपूर्ण अंग हो । केही दिनअघि अमेरिकाकाे राष्ट्रपतिको अन्तरवार्ता पढ्दै थिए । उहाँले केही सिमित वित्तीय आँकडामा शेयर बजारको आँकडालाई राख्नु भएको रहेछ । अमेरिकी राष्ट्रपतिले मात्र नभइ धेरै मुलुकले शेयर बजारलाई अर्थतन्त्रको एउटा अभिन्न अंग मन्ने गरेका छन् ।
त्यसकारणले यो क्षेत्रलाई पनि सुदृढ बनाउँदै लैजानु पर्ने आवश्यकता छ । यसको एकदमै महत्वपूर्ण भूमिका छ । आजका दिनमा व्यवसायीले पैसा उठाउने ठाँउ एउटा बैंक तथा वित्तीय संस्थाबाट ऋण लिएर हो भने अर्को आफ्नो कम्पनीको शेयर बिक्री गरेर हो ।
आफ्नो व्यवसाय गर्न पैसा चाहिन्छ । त्यसमा शेयर बजारको धेरै सकारात्मक भूमिका हुन्छ भन्ने मेरो मान्यता छ ।
मुक्तिनाथ विकास बैंकको वित्तीय अवस्था कस्तो छ ?
हामीले तीनवटा कुरालाई बढी ध्यान दिएका छौं । अर्थात हामीले ‘इजीआई’ लाई मन्त्र ठान्छौं । ‘इ’ भनेको कुनै पनि काम एक्सिलेन्ट गर्नु पर्ने हाम्रो सोच छ । काम एकदम उत्कृष्ट हुुनुपर्छ भन्ने हाम्रो टिमको उद्देश्य हो ।
दोस्रो, हामीले गरेको कामलाई निरन्तर अगाडि बढाउनु पर्छ । कामको विस्तार हुनुपर्छ भन्ने मान्यता छ । जुन बस्तु जिवित हुन्छ, त्यसको विस्तार अबस्य हुन्छ । निर्जीव मात्र स्थीर हुन्छ । त्यसैले जिवित चिजको विस्तार हुनु आवश्यक छ । विस्तारमा हामीले जाेड दिने गरेका छाैं ।
तेस्रो, ‘आई’ भनेको ‘इम्पयाक्ट’ । कुनै पनि काम गरिसकेपछि त्यसको सकारात्मक प्रभाव पर्नु पर्छ । पाँच वटा स्टक होल्डरहरू जसमा डिपोजिटर, रेगुलेटर, इन्भेष्टर्स, स्टाप र जुन क्षेत्रमा गएर काम गरिरहेका छौ, त्यो क्षेत्रमा प्रभाव पर्नुपर्छ । त्यो पाँच वटा क्षेत्रमा नै प्रभाव पर्नु पर्छ ।
जहासम्म मुक्तिनाथ विकास बैंकको कुरा छ । पुँजी बढ्दै गएको छ । छोटो समयमा नै मुक्तिनाथ विकास बैंकको चुक्ता पुँजी वाणिज्य बैंकले पुर्याउनु पर्ने न्यूनतम चुक्ता पुँजी पुग्दैछ । तर, त्यतिले मात्र पुग्दैन, सुशासन, मेनेजमेन्ट स्टोङ, इन्टरनल कन्ट्रोल, जोखिम व्यवस्थापनामा बैंक सवल छ ।
आउदो अर्थिक वर्षदेखि वासल-३ फलो गर्नु पर्छ जस्तो लाग्छ । त्यो हिसाबले पनि सबल बन्नु जरुरी छ । यही हिसाबले हामी अगाडि बढ्यो भने नियमन निकायले पनि भन्न सक्छ, तपाईहरु अब अपग्रेड गर्न सक्नु हुन्छ । दीर्घकालसम्म मुक्तिनाथ नाम अक्षुण राख्नका लागि पाँच बटै स्टेक होल्डरलाई खुशी पार्नुपर्छ । बिशेषगरी, हाम्रा ग्राहक खुशी हुनुपर्छ । प्रतिफलका हिसाबले पनि हामी लगानीकर्तालाई खुशी पार्दै आएको छौं । आगामी दिन पनि त्यो खुशी मार्ने छैनौं ।
मुक्तिनाथ विकास बैंक अन्य बैंक तथा वित्तीय संस्थासँग मर्जर वा एक्विजिसनमा जाने सम्भावना कति छ ?
मुक्तिनाथ विकास बैंक मर्जर वा एक्विजिसनमा जाने अधिकार सञ्चालक समितिलाई हुन्छ । म पनि लामो समय सञ्चालक समितिसँग बसेर काम गरेको छु । मुक्तिनाथ कति पवित्र नाम छ । त्यो नाम मेटिने छैन् । हामी आफैले अर्गानिक ग्रोथ गरी साना साना संस्थालाई जसको मिसन, भिजन र भेलु एलाइन्स हुन्छ, उनीहरुलाई लिएर हामी अगाडि बढ्छौं । मुक्तिनाथको नाम चाँहि कहिले पनि मेटिने छैन् । पवित्र नामलाई जाेगाएर राख्ने छाैं ।