केही समय अघि सुरु भएको नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज खोल्ने विषय अहिले चर्चामा छ । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा स्टक एक्सचेञ्ज मर्जरको अभ्यास भर्इरहँदा हामीकहाँ नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज जन्माउने विषयको चर्चा चुलिएको हो । तर नयाँ स्टकको चर्चा गर्दा अहिलेको एक्सचेञ्जलाई कुन अवस्थामा राख्ने भन्नेमा बहस भएको देखिँदैन ।

सरकारी स्वामित्वमा अहिले सञ्चालनमा रहेका अधिकांस संस्थान तथा सोही प्रकृतिका नीजि प्रतिष्ठानलाई तुलनात्मक रुपमा हेर्दा सबैकाे वास्तविकता थाहा पाउन सकिन्छ । अहिले कै अवस्थामा नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज ल्याउने हो भने भने सरकारको पूर्ण स्वामित्व रहेको नेपाल स्टक एक्सचेञ्जको हालत पनि माथि उल्लेखित सरकारी स्वामित्वका कम्पनी तथा प्रतिष्ठानको भन्दा आशलाग्दो हुने छैन ।

राष्ट्र बैंक र अर्थमन्त्रालयको स्वामित्वलाई बिनिवेश गर्ने चर्चा पनि यस अघि नभएको हैन । तर एकाएक त्यो विषयलाई थाती राखेर नेप्सेमा रहेको सरकारी स्वामित्वमा कुनै परिवर्तन नगर्ने देखिएको हो । नेप्सेलाई अहिलेकै अवस्थामा छाडेर नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज ल्याउने प्रकृयामा सबै निकाय अघि बढेका छन् । राष्ट्र बैंक भने याे बिषयमा उति सकरात्मक बन्न सकेको छैन । आफ्नो लगानी रहेको नेप्सेको अवस्था कमजोर हुने भएकाले राष्ट्र बैंक नयाँ स्टक एक्सचेञ्जको पक्षमा नहुनु स्वभाविक हो ।

नेपाल धितोपत्र बोर्डले दोस्रो स्टक एक्सचेञ्ज स्थापना गर्ने बाटो खुल्ला गरिदिन अर्थ मन्त्रालयलाई पत्र पठाए पछि यो विषय झनै चर्चामा पुगेको हो । अर्थ मन्त्रालयले पनि बोर्डको पत्रको आधारमा सम्बन्धित पक्षहरुसँग छलफल चलाएको छ । मन्त्रालयको छलफल तथा अन्य पक्षहरुले नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज स्थापना गर्ने सम्बन्धमा मिश्रित धारणा बाहिर ल्याउन थालेका छन् ।

नेप्सेलाई प्रतिष्पर्धी बनाउनु पर्दैन ?

कुरा नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज स्थापना गर्नु हुँदैन भन्ने हैन । केही व्यक्तिको व्यवशायिक योजनाका नाममा आम लगानीकर्ताको सम्पत्ति के हुन्छ भन्नेमा ध्यान दिनै पर्छ । भएको एक्सचेञ्जलाई समयसापेक्ष सञ्चालन हुन सक्ने अवस्थामा नपुर्याइ नयाँ स्टक एक्सचेञ्ज ल्याइने हाउगुजीले शंका गर्ने ठाउँ उत्पन्न गरिदएको छ ।

नेप्सेमा सरकारको पूर्ण नियन्त्रण हुनु, कुनै सामान्य विषयमा निर्णय गर्न महिनौं समय लाग्नु, कमजोर पूर्वाधार हुनु लगायतका कारणले नेप्सेलाई सम्पन्न हुन दिएको छैन । नेप्सेलाई नीजिकरण नगरी नयाँ स्टक एक्सचेञ्जसँग प्रतिष्पर्धा पनि गर्न सक्दैन । यस अर्थमा नयाँ स्टक एक्सचेञ्जको जन्म गराइए एउटाको मुख बन्द गरेर खाने प्रतियोगितामा २ प्रतिष्पर्धीलाई सहभागी गराउनु सरह हुनेछ । यस्तो खेल हेर्ने जो कोहीले पनि सहजै बुझ्न सक्छ कि नियोजित रुपमा एउटालाई जिताउने अनि अर्कोलाई बसाल्ने नियत हाबी भएको हुनेछ ।

नेप्सेलाई सरकारी नियन्त्रणमा राखिरहनुले अहिले पनि पूँजी बजारको अपेक्षित विकास हुन सकिरहेको छैन ।  नेप्सेमा सरकारी हिस्सा धेरै रहनुले अहिलेकाे बजारलार्इ आधुनिक बनाउन लामो समय लागेको विदितै छ । यस्तो अवस्थामा नयाँ स्टक एक्सचेञ् जन्मिएको खण्डमा  सरकार र राष्ट्र बैंककाे लगानी जाेखिममा पर्नसक्छ । कारण नीजि लगानीमा आउने स्टक एक्सचेञ्जसँग नेप्सेले कुनै पनि आधारमा प्रतिष्पर्धा गर्न सक्ने छैन ।

भारतमा सञ्चालनमा रहेका २ वटा स्टक एस्चेञ्जमा संस्थागत तथा व्यक्तिगत लगानी छ । सबै पक्षको लगानीमा एक्सचेञ्ज सञ्चालन भएका कारण नै समयानुकूल रुपमा भारतको पूँजी बजारको विकास हुँदै आएको छ । अन्य विकसित मुलुकले अनुशरण गर्ने प्रविधि तथा पुर्वाधार तत्काल आत्मसाथ गर्न सक्नुले नै बम्बई स्टक एक्सचेञ्ज र नेशनलस्टक एक्सचेञ्ज लोकप्रिय छन् । यस्तो हुनुको आधार नीजि क्षेत्रलाई सहभागी गराउनु नै हो । दुई स्टक एक्सचेञ्जका बिचमा हुने प्रतिष्पर्धाले नै त्यहाँको बजार तिब्र गतिमा अघि बढिरहेको छ ।

बंगलादेशको सन्दर्भमा पनि भारतको जस्तो २ वटा स्टक एक्सचेञ्जका बिचमा प्रतिष्पर्धा छ । ढाका स्टक एक्सचेञ्ज र चिटगाउँ स्टक एक्सचेञ्जका बिचमा चल्ने तिब्र प्रतिष्पर्धाले त्यहाँको पूँजीबजार विकासको क्रममा छ ।

हामीकहाँ भने भएको नेप्सेलाई क्षमतावान बनाउनेमा नभई अर्को स्टक एक्सचेञ्ज ल्याउने चर्चा चुलिएको छ । यसले बजारको विकास नभई अझै दशकसम्म अलमलमा पार्ने कुरामा दुई मत हुन सक्दैन । नेप्सेलाई स्वतन्त्र अनि सम्पन्न बनाएर अर्को प्रतिष्पर्धी भित्र्याउने हो भने अहिलेको बजार तिब्र रुपमा विकास हुनेछ ।